تاریخ و عقاید ماتریدیه

عقائد، بخش مهم هر ديني را به خود اختصاص داده است. در اسلام به دليل ايجاد اختلافات بين مسلمانان، مذاهب مختلفي به‌وجود آمد كه يكي از آنها مذهب ماتريديه در اوايل قرن چهارم هجري است. مؤسس مذهب ماتريديه، ابومنصور ماتريدي (م333ق) متعلق به ماتريد يا ماتريت يكي از روستاهاي سمرقند در ماوراءالنهر است.

گستره جغرافيائي ماتريديه از قرن چهار تا 12 هجري شامل بلاد هند، چين، خراسان، نواحي مركزي و غربي ايران و عراق بوده است و در دوران معاصر آسياي ميانه، شبه قاره هند، جنوب شرق آسيا، خاورميانه، شمال آفريقا، تركيه و جزيره بالكان است.

ابومعين نسفي، نورالدين صابوني، كمال بن‌همام و مصلح‌الدين كستلي برخي از انديشمدان مشهور ماتريدي تا قرن دهم هستند. ملاعلي قاري، شاه ولي‌الله دهلوي و عبدالعزيز دهلوي نيز ماتريديان قرن 11 تا 13 هستند. اما محمد عبده مصري و محمدزاهد كوثري از متفكران ماتريدي عصر حاضر هستند كه آثاري از خود به جاي گذاشته‌اند.

مطالبي كه در خصوص ماتريديه گذشت همگي بخش نخست كتاب «تاريخ و عقائد ماتريديه» بود. اما بخش دوم كتاب به عقائد ماتريديه اختصاص يافته است. ماتريديان، عالَم را مساوي با جهان مادي مي‌دانند و به تعبير برخي از ايشان،‌ جهان، اسم ما سوي‌الله است. طبق اين نگاه، ما سوي‌الله به سه بخش اجسام، جواهر و اعراض (يا صفات) تقسيم مي‌شود كه در آن، خبري از مجردات نيست. البته علت اين نگاه را مي‌توان چنين گفت كه: ماتريدي‌ها، به دليل غفلت ورزيدن از مباحث فلسفي و عقلي درباره مجردات، جهان را به مادي بودن محدود كرده‌اند.

راه‌هاي كسب معرفت از منظر ماتريديان حس، نقل و عقل است. در سايه پذيرش معرفت عقلي، يكي از مهمترين مسائل اعتقادي در بين مذاهب بحث حسن و قبح است. اينكه حسن و قبح، شرعي، يا ذاتي و عقلي است، از جمله اساسي‌ترين اختلافات مذاهب اسلامي است. زيرا پذيرش يا عدم پذيرش هر كدام تأثير زيادي بر ديگر مسائل كلامي مي‌گذارد. نظر ماتريدي‌ها، پذيرش حسن و قبح عقلي است كه لوازم معقول و پيامدهاي آن را نيز به تبع قبول دارند كه از آن جمله است عدم جواز تكليف ما لا يطاق و عدم جواز تعذيب مطيع.

آنها با استدلال به آيه «وَ لا يُحِيطُونَ بِهِ عِلماً» (طه/ 110) شناخت ذات الهي را غيرممكن مي‌دانند. اما شناخت موجود بودن خدا را مانند ديگر مذاهب اسلامي، امري واجب و ضروري مي‌دانند. در خصوص شناخت صفات و افعال الهي نيز معتقدند پس از شناخت وجود خدا براي شناخت بهتر حضرت حق بايد صفات و افعال او را به تفصيل شناخت و اثبات كرد. ايشان براي اثبات وجود و صفات الهي براهيني مانند: برهان حدوث، برهان وجوب و امكان، برهان نظم و … را مي‌آورند.

اقسام توحيد از منظر ماتريديه عبارتند از: توحيد ذاتي، وحدت عددي و توحيد در الوهيت و ربوبيت. در قسمت تقسيم‌بندي صفات الهي كه در بخش خداشناسي مطرح مي‌شود، ايشان معتقدند صفات بر سه قسم هستند:

1. صفات ثبوتي شامل هشت صفت مانند حيات، علم، قدرت و … است.
2. صفات سلبي كه صفات متعددي مانند: ماهيت نداشتن خدا، جسم نداشتن خدا و … هستند.
3. صفات خبري.

در مبحث نبوت ماتريدي‌ها قائل به ضرورت نبوت هستند. ايشان معتقدند انبياء شرايطي مانند عصمت، مذكر بودن، عاري از صفات رذيله بودن و … را بايد دارا باشند تا به مقام نبوت نائل شوند. مسائل مربوط به امامت و خلافت را هر چند ماتريديان جزو اصول اعتقادي نمي‌دانند ولي از متممات مسئله نبوت محسوب مي‌كنند. پس از بحث امامت به معاد پرداخته و بخش دوم تمام مي‌گردد. مقايسه‌ي ميان انديشه‌هاي ماتريدي با اشاعره، معتزله و اماميه، بخش سوم و آخرين مبحث كتاب است.

كتاب «تاريخ و عقائد ماتريديه» نوشته سيد لطف‌الله جلالي است كه در 388 صفحه، توسط انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب قم، در 1386 شمسي، چاپ شده است.