معناشناسی قرآن در اندیشه شرق شناسان، با تاکید بر ایزوتسو

معناشناسی قرآن به عنوان یکی از شاخه های زبان شناسی، سالیانی است که در مسیر فهم قرآن به کار گرفته شده است. قوم زبان شناسی، مهم‌ترین مکتب معناشناسی است و ایزوتسو به عنوان چهره برجسته آن، در دو اثر خود؛ «خدا و انسان در قرآن » و «مفاهیم اخلاقی دینی قرآن » شاخصی موفق از کاربرد معناشناسی در حوزه قرآن کریم است. اثر پیش روی، تلاش دارد ضمن مطالعه، نقد و بررسی آثار معناشناختی شرق شناسان در عرصه قرآ ن‌پژوهی، پرتویی بر این آثار بیفکند و ضمن اجتناب از آسیب های این مطالعات، بتواند از نقاط مثبت آن ها در مسیر فهم روشمند قرآن کریم به منظور نیل به آمال بلند جامعه اسلامی بهره مند شود.

در این پژوهش با بررسی و نقد مکاتبِ مختلف معناشناسی قابل استفاده در مسیر فهم قرآن کریم، دیدگاه مکتب قوم زبان‌شناسی(مکتب بُن) به عنوان برجسته‌ترین مکتب در این میان مورد تدقیق بیشتری قرار گرفته است. چهره شاخص این مکتب، ایزوتسو می‌باشد که با نگارش سه کتاب مهم «خدا و انسان در قرآن» -که در آن مبانی روش شناسی‌اش را نیز به تفصیل بیان کرده است و «بررسی معناشناسی مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قر آن» و بالاخره «مفهوم ایمان در کلام اسلامی» (هر چند در حوزه دیگری نگاشته شده است، اما از لحاظ روش‌شناسی به کار ما می‌آید) تجربه خوبی در حوزه مطالعات قرآنی برای خود کسب کرده است. بویژه که روش او توسط همکاران و شاگردانش پی گرفته شد و حاصلی از آن، فعالیت شینیا ماکینو در حوزه شناخت معنایی و کشف شبکه ارتباطی و جهان بینی حاکم بر ساخت قرآن درباره «آفرینش و رستاخیز» است.ترجمه همه این آثار به فارسی و جایگاهی که ایزوتسو در ایران پیدا کرد و توجه به روش او، نگارش مقالات، برپایی همایش‌ها و تدریس آثار او در محافل علمی قرآنی، همه و همه، سابقه خوبی برای استفاده از این شیوه معناشناسی، بر جای گذاشته است.

فصل اول به تبیین کلیاتی درباره شرق‌شناسی و سیر تاریخی آن با تمرکز بر مطالعات قرآنی و زبان‌شناسی دارد.ارزیابی روش‌شناسی شرق‌شناسان، بررسی روند تطور نظرات آنان پیرامون اسلام و قرآن و مرور اجمالی پژوهش‌های قرآنی و زبان‌شناختی آنان در دو قرن اخیر، بخش اول این فصل را تشکیل می‌دهد.

بخش دوم این فصل نیز به بررسی کلیاتی پیرامون دانش زبان‌شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی، معناشناسی و اهمیت آن و رابطه آن با تفسیر و هرمنوتیک می‌پردازد.

در فصل دوم که معنون به مکاتب معناشناسی در عرصه قرآن‌پژوهی شرق‌شناسان است، مکاتب مطرح معناشناسی مورد بررسی قرار گرفته وآنگاه کاربردهای قرآنی آن‌ها نیز تحلیل و دسته بندی شده است.

مبانی و روش فهم قرآن در مکتب قوم زبان‌شناسی عنوان فصل سوم است. با توجه به این که مطرح‌ترین مکتب در زمینه معناشناسی در عرصه قرآن پژوهی، مکتب قوم ـ زبان‌شناسی می‌باشد و ایزوتسو به عنوان فرد شاخص در این زمینه به شمار می‌رود مبانی و روش شناسی وی و شاگردش ماکینو در این فصل به تفصیل، تشریح و بازخوانی شده است.

سرانجام در فصل چهارم، روش معناشناسی ایزوتسو به عنوان نماد شاخص مکتب قوم ـ زبان‌شناسی از جهات مختلف مورد بررسی و نقد واقع شده، نقاط قوت و ضعف این روش در مطالعات قرآنی مورد ارزیابی قرار گرفته است.بخش پایانی رساله نیز اختصاص به نتیجه‌گیری از کلیه مباحث مطروحه دارد.

آنچه که در تبیین جنبه نوآوری این کتاب باید گفت این است که تلاش کردیم اولاً کلیه آرای معناشناختی و همه مکاتب مطرح تا حد امکان استقصاء شده و مورد بررسی و نقد قرارگیرند و ثانیا در این راستا مکتب قوم ـ زبان‌شناسی که ایزوتسو چهره برجسته آن است با تأکید ویژه مورد تدقیق و نقد قرار گیرد.

در کتاب حاضر دیدگاه‌های عمدۀ معناشناسی شرق‌شناسان دربارۀ قرآن کریم نقد و بررسی شده است. ابتدا شرق‌شناسی، سیر تاریخی آن و پژوهش‌های قرآنی شرق‌شناسان در دو قرن اخیر مورد مطالعه قرار گرفته است. سپس در خصوص دانش زبان‌شناسی و کاربردهای آن در مطالعات قرآنی صحبت شده است. در ادامه چیستی معناشناسی، اهمیت آن و رابطه آن با هرمنوتیک و تفسیر بیان شده است. در فصل بعدی مکاتب معناشناسی در عرصۀ قرآن‌پژوهی شرق‌شناسان به طور کامل بررسی شده و همچنین مبانی و روش فهم قرآن در مکتب قوم زبان‌شناسی مطرح شده است. در نهایت نیز روش ایزوتسو نقد و بررسی شده است.