سیر تاریخی تدوین کتب فقه مقارن

پژوهشي پيرامون فقه مقارن توسط محمد معيني‌فر صورت گرفته است كه پس از اتمام تحقيق، آن‌را با عنوان «سير تاريخي تدوين كتب فقه مقارن» در 1393شمسي، در يك جلد منتشر كرده است. اين اثر در 272 صفحه، توسط نشر اديان وابسته به دانشگاه اديان و مذاهب قم، به زيور طبع آراسته شده است. نام كتاب به خوبي گوياي محتواي آن است و از اولين نگاشته‌ها در فقه مقارن شروع كرده و تا ثبت آثار تطبيقي فقهي در دوران معاصر كار خود را به اتمام رسانده است.

فقه مقارن، فقه تطبيقي، فقه مقايسه‌اي، فقه الخلاف و … اسامي هستند كه برخي معتقدند همگي يك نام براي موضوعي واحد است. اما برخي برخلاف ديدگاه اول مي‌گويند: هر كدام از اين اسامي بار مفهومي خود را دارد؛ در همين راستا تعاريف مختلفي، با توجه به دوره‌هاي مختلف، كه مؤلف در اين كتاب ابتكار كرده، آورده شده است. براي نمونه، نويسنده معتقد است اين نوع از فقه در قديم به فقه الخلاف معروف بوده و امروز به فقه مقارن موسوم است؛ هر چند زواياي مختلف آن را با توجه به تغيير مفهومي نيز توضيح مي‌دهد.

اينكه كدام مذهب براي اولين بار فقه مقارن را به رشته تحرير درآورده است و سهم هر كدام از ايشان از فقه مقارن چقدر است، سؤال اصلي اين كتاب بوده و به دنبال آن، نويسنده تلاشي داشته تا نخستين آثار فقه مقارن را بيابد و سهم هر مذهب مشخص گردد. زين سبب يكي از كارهاي اصلي اين اثر تقسيم ادوار براي فقه مقارن است كه براي اولين بار توسط نويسنده كتاب صورت گرفته است. تقسيم ادوار فقه مقارن به خوبي براي اين تعبيه شده است تا آثار فقه مقارن را نشان دهد كه در چه دوره‌اي و با توجه به چه شرايطي حجم اين آثار فربه گشته و در چه دوره‌اي و به چه علتي حجم آثار فقه مقارن ضعيف و لاغر گشته است.

ادواري كه براي فقه مقارن مبتكرانه ارائه شده است در دو ساحت شيعي و اهل سنت مورد مداقه قرار گرفته و از دل آثار موجود طرح گشته است. لذا ادوار فقه مقارن شيعه با دوره‌هاي فقه مقارن اهل سنت قدري متفاوت است هر چند اين دوره‌ها با توجه به شرايط سياسي حكومت‌ها، تقريبا ناظر بر يكديگر بوده‌اند.

مؤلف، كتاب را در سه بخش تنظيم كرده است. بخش اول به كلياتي مانند متغيرهاي تأثير گذار بر اختلاف فتاوا، تعاريف فقه مقارن و فقه الخلاف، گونه شناسي آثار فقه مقارن و … پرداخته است. در بخش دوم كه خود به دو فصل تقسيم شده، ابتدا به تاريخچه فقه مقارن در شيعه پرداخته و در فصل دوم ادواري براي فقه مقارن شيعه ارائه نموده است كه شامل پنج دوره مي‌شود و به ترتيب عبارت‌اند از:

دوره اول: بستر پيدايش؛

دوره دوم: عصر پايه‌گذاري و شكل‌گيري (عصر تدوين)؛

دوره سوم: رشد، تكميل و توسعه (عصر زرين)؛

دوره چهارم: خمودي فقه مقارن؛

دوره پنجم: عصر حاضر؛

اما بخش سوم كتاب پيرامون فقه مقارن اهل سنت است كه دو فصل را در خود جاي داده است. در فصل اول مؤلف تاريخچه‌اي از فقه مقارن اهل سنت آورده است و در فصل دوم ادواري را با توجه به مستندات ارائه شده براي فقه مقارن اهل سنت ابتكار نموده كه بدين شرح است:

دوره اول: بستر پيدايش؛

دوره دوم: عصر تدوين فقه مقارن؛

دوره سوم: عصر رشد، تكميل و توسعه (عصر طلائي)؛

دوره چهارم: عصر بي‌رغبتي به فقه مقارن (عصر ركود فقه مقارن)؛

دوره پنجم: عصر حاضر يا عصر موسوعه‌ها.

اين تأليف، تحقيق نهائي مقطع كارشناسي ارشد نويسنده بوده كه پس از تحقيقات تكميلي با مقدمه‌اي كه توسط آيت‌الله تسخيري، رئيس مجمع جهاني تقريب بين‌المذاهب، نوشته شده، به چاپ رسيده است.