صفات الهی از منظر فیلسوفان دین غربی

صفات خداوند از مباحث مهم الهیاتی  است که اقوال مختلفی درباره آن مطرح شده و  هر یک از ادیان و مذاهب  به تعریف و تقسیم بندی این صفات  از دیدگاه خود اقدام کرده اند. در این میان، در سنّت يهودي ـ مسيحي، نیز، خداوند به‌عنوان واجد صفاتي نگريسته مي‌شود که او را به‌عنوانِ موجودی متعالي، از بقية موجودات جدا مي‌سازد. از نظر الهیات سنتي این دو دین، بعضي از اين صفات عبارتند  از: خيرخواهي مطلق (خير مطلق بودن)، فرا زماني بودن (سرمديّت)، تغييرناپذيري، قدرت مطلق (قادر بر جميع امور) و علم مطلق (عالم بر جميع امور). اما هر از چند گاهي هريک از اين صفات مورد مناقشه واقع شده‌اند؛ بدین گونه که، از سویی، برخی فيلسوفان دین  و عالمان الهيات اين‌گونه مطرح مي‌کنند که نسبت به برخی و یا تمام اين صفات اشکالاتي هست. از نظر این افراد ،اولا، خيرخواهي مطلق و قدرت مطلق بودن خداوند  با مساله شر مورد ترديد قرار گرفته است؛ و ثانیا،  قول به سرمديّتِ فرا زماني حق تعالی مشکلاتي را در زمينه چگونگی ارتباط خداوند با جهان  و امور زمانی برانگيخته است. قول به تغييرناپذيري خداوند، به نظر مي‌آيد که با اين عقيده موجود در کتاب مقدس که: خداوند دوست مي‌دارد، مي‌آمرزد و فاعليّت دارد، ناسازگار است؛و رابعا قول به قدرت مطلق بودن خداوند، معضلاتي از این نوع را ايجاد مي‌کند که: آيا خداوند مي‌تواند سنگي را خلق کند که سنگين‌تر از آن باشد که خود بتواند آن را بردارد و يا اينکه آيا او مي‌تواند گناه کند؛  خامسا و در نهایت، قول به علم مطلق الهی، به امکان سلب اختيار انسان‌ها مي‌انجامد.

و از سویی دیگر، در چند دهه گذشته، يورش‌هايي به اين اوصاف حتی از درون و برون جامعه ديني وارد آمده است. برای نمونه ،عالمان الهيات پويشی یعنی طرفداران آلفرد نورث وایتهد ( که معتقدند خداوند در طول زمان و در فرایتد آفرینش و تدبیرش نسبت به هستی، کمال می یابد) به‌جز صفت اول يعني خيرخواهي مطلق، چهار صفت دیگر را ردّ کرده‌اند، به اين دليل که آنها چهار صفت ديگر از رسوبات فلسفه يونان قديم است و به هيچ وجه در کتاب مقدس يافت نمي‌شود. به عقيده اينان خداوند براي آنکه خالق عالم هستي و نجات‌بخش رئوف ما انسان‌ها قلمداد شود، لازم نيست که قادر مطلق و عالم مطلق باشد، و چون خداوند، مثل بقيه اشخاص در حکمت و بصيرت رشد و تکامل دارد، او مي‌بايست بتواند دگرگوني يابد و درنتيجه به‌جاي بي‌زمان بودن، زماني باشد. اما در هر صورت، تمام صفات مذکور در بالا، مدافعاني داشته است.

اما در جهان اسلام، به ویژه در کلام و فلسفه اسلامی،  صفات الهی به عنوان یکی از مباحث قابل توجه درخداشناسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. از نظر اسلام، و به تعبیر فلسفی، خداوند به عنوان ذاتی واجب الوجود است که هیچ گونه جهت امکانی در او راه ندارد.بر این اساس،او حقیقتی سرمدی است که گذشته و آینده ای وی را حد و نهایتی نیست.  و به دیگر سخن، او ازلی و ابدی است و جهان خلقت فعل او و مجلای اسما و صفات خداوندی اش است. فعل او عین ذات سرمدی اش نیست، چرا که علت و معلول از هم متمایزند.  ذات حق تعالی از اوصاف و محدودیتهای مخلوقات منزه است. جهان آفرینش بسان ایجاد و تحقق خویش، در بقا نیز نیازمند توجه حق است. خداوند علت وجودی جهان خلقت در ایجاد و بقا است . خداوند در آفرینش موجودات جسمانی ماده ای را خلق کرد که  زمان داری لازمه آن ماده بوده و هست و زمان از لوازم حرکت و حرکت از قوه به فعلیت رسیدن در وجود است و خداوند منزه از این هاست. باید توجه داشت خدا وجودی سرمدی و همیشگی است ولی نه به معنای وجود همیشگی محدود در حصار زمان بلکه او  فراتر از دایره زمان است. همچنین او عالم مطلق است  و همه موجودات  در پیشگاه حق تعالی حاضرند، یعنی،نوع وجود  مخلوقات به گونه ای است که آنچه از ازل تا ابد پا به عرصه وجود می گذارد چیزی جز فیضآن حق نیست.همچنین خداوند قادر مطلق و ذاتی واجب الوجود است که تمام کمالات را به صورت نامحدود و بالفعل واجد است.

 در دو دین توحیدی مسیحیت و یهودیت دانشمندان بسیاری در زمینه اوصاف الهی قلم زده اند و کتابها و نظراتی را بیان داشته اند و نیز تا برخی فیلسوفان دین از درون جامعه دینی یا بیرون از آن با نگاه فیلسوفانه و نقادانه، پیرامون این اوصاف داوری کرده اند در این میان می‌توان به لوییس پویمن از فیلسوفان دین اشاره کرد. او  کتابی تحت عنوان «فلسفه دین یک مجموعه مقاله» دارد که مجموعه‌ای از مقالات را که منعکس کننده افکار و نظریات مشهورترین متکلمان و فیلسوفان در مغرب‌زمین است را در آن جمع آوری کرده است. او در ابتدای هر بخش فشرده ای از مقالات را با نقادی مختصری ارائه داده است. پویمن  سه صفت از صفات الهی را که مورد بیشترین مناقشات کلامی بوده در این کتاب مورد بررسی قرار داده است و انها عبارتند از “سرمدیت”، “علم مطلق”  “قدرت مطلق” می باشد.

 نوشته حاضر به ترجمه بخش ۴ کتاب فلسفه دین پویمن همراه با نقد محتوا پرداخته است. در ترجمه ، سعی گردیده که همراه با نهایت دقت و امانتداری در بیان مطالب باشد و مواردی هم که نیاز به توضیح بیشتربوده ، توضیحات  در پاورقی ارائه شده است. در  ارزیابی و تصحیح ترجمه،این نوشته وامدار استاد مصطفی ملکیان و دکتر سید محمود موسوی است. در نقد مطالب هم به متون گوناگون فلسفه و کلام اسلامی مراجعه و تمامی نقدها به گونه ای به دید و  ارزیابی آیت الله غلام رضا فیاضی رسیده است.